“نه”، رمز ظفر در عملیات “توسعه”!

در نظام حکمرانی هر کشوری وجود سیاست‌ها، اهداف و برنامه‌های توسعه در سطوح مختلف بین‌المللی، ملی، استانی و محلی لازم و ضروری است. در کشور ما نیز اسنادی مانند چشم انداز ۱۴۰۴ ایران، برنامه‌های توسعه، اسناد برنامه‌ای شهرها، سند ملی بهره‌وری، سند تحول آموزش و پرورش از این دست برنامه‌ها هستند. اگر در مجموع عبارت “سند چشم‌انداز” را در یکی از موتورهای جستجو مورد کاوش قرار دهیم، اسناد فراوانی را مشاهده می‌کنیم. اما سوال اصلی این است که چرا با وجود قدمت دیرینه‌ی تدوین برنامه‌های توسعه و تدوین برنامه‌های متعدد در کشور، تا حد زیادی اهداف آن‌ها محقق نمی‌شود؟!دلایل زیادی برای پاسخ به این سوال می‌توان مطرح نمود. عدم پایبندی مدیران به برنامه‌های استراتژیک و ضعف در تفکر و رویکرد استراتژیک، ضعف در سیستم اجرایی‌سازی برنامه‌ها، مشکلات اصلی در نظام بازخورد برنامه‌ها و تامین داده‌های مرتبط به صورت چابک و عملیاتی، شکاف اصلی بین برنامه‌ها و اجرا، ضعف در ترجمه‌ی برنامه‌ها به صورت بخشی، بهره‌وری پایین نیروی انسانی و عدم وجود سیستمی برای به روز رسانی برنامه‌ها با توجه به فرصت‌ها، تهدیدها، نقاط قوت و ضعف موجود و متغیر، از جمله عوامل مهمی هستند که در این زمینه مطرح هستند. اما به نظر نگارنده، علاوه بر این مشکلات کلان، یک اصل اساسی در تدوین متن این برنامه‌ها فراموش شده است. نگارنده، این اصل را “اصل نه گفتن” نامیده است. با نگاهی اجمالی به هر یک از این برنامه‌ها در هر سطحی به وضوح تنوع بیش از اندازه‌ی اهداف، جلب توجه می‌کند. در حالی که در هر سازمانی و در هر سطح مدیریتی، چالش محدودیت منابع در حوزه‌های مختلف مشاهده می‌شود. حتی اگر بر فرض محال محدودیت خاصی در زمینه‌ی تامین منابع وجود نداشته باشد، یک سیستم مدیریتی ایده‌آل و بدون نقطه‌ی ضعف در حال حکمرانی باشد، سیستم مدیریتی نیز از هیچ تهدیدی هم رنج نبرد و با انبوهی از فرصت‌های سرشار از منفعت نیز روبرو باشد، در این حالت نیز یک منبع محدود به نام زمان وجود دارد. بنابر این در هر حالتی باید به تمرکز فکر کرد. به طور کلی مفهوم توسعه یا توسعه‌ پایدار در ایران به خوبی ترجمه نشده است.

 

اگر در لغت‌نامه‌ی کمبریج برای ترجمه‌ی لغت توسعه(Develop) کاوش شود، معنای توسعه چیزی جز “موجب رشد چیزی شدن”، “موجب تغییر چیزی به یک حالت پیشرفته‌تر، بزرگ‌تر یا قوی‌تر”، “شروع برای ایجاد یا رخ‌داد چیزی یا واقعه‌ای(خلق کردن)” یا “شروع به فکر کردن برای آغاز یک فعالیت” نخواهد بود. لازم به ذکر است که جهت تدوین یک برنامه، همیشه از لغت “توسعه” استفاده می‌شود. برای مثال می‌توان به “توسعه‌ی یک برنامه”، “توسعه‌ی یک راهکار”، “توسعه‌ی یک استراتژی” و “توسعه‌ی یک محصول” اشاره نمود. بنابر این اگر با این نگاه به موضوع تدوین برنامه‌های توسعه بپردازیم، محتوای برنامه از چیزی که امروز مشاهده می‌شود، متفاوت خواهد بود. اگر یک برنامه‌ریز با این نگاه بگوید که قرار است چیزی را توسعه دهد. یعنی قرار است شروع به فکر کردن درباره‌ی آغاز یک فعالیت کند. قرار است موجب تغییر یک چیز به حالتی بهتر شود. یا قرار است ایجاد یک رخ‌داد را شروع کند. بنابر این به احتمال زیاد مخاطب از وی درباره‌ی این‌که چه چیزی قرار است، شروع شود، یا درباره‌ی آن، فرآیند فکر کردن آغاز شود و یا نسبت به حالت قبلی بهتر شود، سوال می‌شود. برای پاسخ به این سوال، برنامه‌ریز باید به این سوال در ذهن خود پاسخ داده باشد، که چه چیزهایی قرار نیست توسعه یابد. این همان “اصل نه گفتن” است. برنامه‌ریز با بهره‌گیری از این اصل، نسبت به اولویت‌بندی و حذف اهدافی که نباید توسعه یابند، از میان هزاران گزینه‌ای که برای توسعه وجود دارد، بر اساس معیارهای منطقی و امکان‌سنجی، به انتخاب گزینه‌های امکان‌پذیر برای توسعه خواهد پرداخت. اگر فرض شود، فردی بخواهد خودرو خود را به خودروی بهتری تبدیل کند( با اندکی اغماض می‌توان این فرآیند را توسعه نامید). در این صورت از بین بهترین خودروهای موجود، بر اساس معیارهایی محدود کننده مانند قدرت خرید، توانایی تامین شرایط خرید، امکان‌پذیری مواجهه با مسائلی که ممکن است پس از خرید رخ دهد، بهترین گزینه را انتخاب می‌کند. این در واقع فرآیند صحیح توسعه است و اساس این تعریف، در فرآیند توسعه‌ی پایدار نیز به انتخاب گزینه‌هایی از طریق حذف گزینه‌های موجود، به گونه‌ای پرداخته می‌شود که مغایر با اهداف پایداری یعنی جنبه‌های اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی نباشند. با اندکی تامل به وضوح مشخص است که آن‌چه مطرح شد با چیزی که به عنوان توسعه‌ی همه جانبه در ذهن برنامه‌ریزان نقش بسته، بسیار متفاوت است.

 

در واقع این اشکال از خلط مبحث ترجمه‌ی لغت توسعه و پیشرفت(Advancement) به وجود آمده است. آن‌چه مبنای طراحی برنامه‌های توسعه در ایران است، در واقع لغت پیشرفت است که به معنای “دستیابی به جایگاه بهتر” ترجمه می‌شود. در حقیقت، پیشرفت هدف توسعه است و توسعه ابزار رسیدن به پیشرفت می‌باشد. بدون توجه به مفهوم توسعه، رسیدن به پیشرفت امکان‌پذیر نیست. در بطن لغت توسعه، “اصل نه گفتن” جاری است.

 

بنابر این رمز ظفر و موفقیت در توسعه، توجه به “اصل نه گفتن” به عنوان مبنایی برای طراحی برنامه‌های توسعه است